روش تدریس اکتشافی چیست؟

تکیه بر کشف در روش های تدریس ابتدایی، اصلی کارآمد است. روش تدریس اکتشافی به همین خاطر جایگاه قابل توجهی در تدریس مواد درسی این مقطع دارد. این تأثیر و فایده برخلاف تصورات اولیه، تنها مختص علوم تجربی نیست بلکه از روش های خلاق تدریس ابتدایی برای بسیاری از دروس به شمار می‌رود. در ادامه شما را بیشتر با این روش، اصول، مزایا و محدودیت‌های آن آشنا خواهیم کرد.

با تیم آموزشی رایاد همراه باشید.

تعریف روش تدریس اکتشافی

تعاریف گوناگونی از روش اکتشافی در تدریس ابتدایی ارائه می‌شود که شاید محدود به کاربرد آن در یک یا دسته‌ای محدود از دروس باشد یا ممکن است همان تعاریفی برای آن ارائه شود که برای روش تدریس کاوشگری در ابتدایی ارائه می‌گردد اما یک تعریف جامع و کامل درباره‌ی این روش تدریس، «ایجاد هرگونه موقعیت و فرصت از سوی آموزگار برای دانش‌آموزان است که با کمک مراحل کشف موضوع یا حل مسئله در فرایند یادگیری – با تلاش ‌های فردی یا گروهی – شرکت کنند.»

در روش تدریس اکتشافی، هدف این است که دانش آموز به صورت مستقل تنها با دریافت راهنمایی‌هایی از سوی آموزگار خود یا حتی بدون هیچ راهنمایی مطلب مدنظر را طی مراحلی کشف کند.

این‌که آیا لازم است به دانش‌آموز راهنمایی‌هایی داده شود و این راهنمایی‌ها تا چه میزان باشد، به سطح توانایی دانش‌آموز، ماده‌ی درسی،  دشواری درس و مواردی از این قبیل وابسته است که تشخیص آن تماما به آموزگار واگذار می‌گردد. بر این اساس 4 مدل کلی برای روش تدریس اکتشافی در دبستان معرفی می‌شود:

بیان اصول و راه حل‌های مسئله

در این روش پایین‌ترین میزان خلاقیت و تدریس فعال وجود دارد که معمولا برای دانش‌آموزان ضعیف توصیه می‌شود. تنها نکته‌ی قابل کشف برای دانش‌آموز، پاسخ نهایی مسئله است.

بیان اصول

در این روش، دشواری و پیچیدگی یک سطح ارتقا می‌یابد. آموزگار تنها اصولی را بیان می‌کند و کشف راه حل و پاسخ نهایی به عهده‌ی دانش‌آموزان است.

بیان راه حل

این نیز روشی تقریبا نزدیک به روش بیان اصول در تدریس اکتشافی است با این تفاوت که به جای بیان اصول، تنها به گفتن راه حل اکتفا می‌شود. شاید دانش‌آموز بتواند در خلال کاربرد راه حل، خود اصول را نیز کشف کند.

یادگیری راهنمایی نشده

در این روش تدریس اکتشافی، دشواری به حداقل خود می‌رسد زیرا آموزگار بنا به صلاحدید خود و درکی که از توانایی دانش‌آموزان دارد، هیچگونه راهنمایی ارائه نمی‌دهد و مسیر کشف را تمام و کمال به خود آنان می‌سپارد.

روش تدریس اکتشافی به دلیل اتکا به دانش‌آموزان، نیازمند وقت، صبوری و حوصله‌ی بیشتری از سوی آموزگاران است اما به دلیل تأثیر ماندگاری که در یادگیری دارد، در پاره‌ای از مطالب درسی توصیه می‌شود.

اصول روش اکتشافی درتدریس

نقش آموزگار در این روش هدایت دانش‌آموزان به این سمت و سو است که آنان بتوانند خودشان با اتکا به آموخته‌ها، دانش و تجارب پیشین، ارتباطی میان آن‌ها با مطالب جدید بیابند. روش تدریس اکتشافی متکی بر حدسیات، پیش‌بینی‌ها، آزمون و خطا و تجربه است. این اصول و چارچوب‌ها باید در این روش مدنظر باشد:

 باید در گام نخست پرسش یا مسئله‌ای از سوی آموزگار برای دانش‌آموزان مطرح شود که می‌داند آنان با تکیه بر دانش و تجربه‌ی خود می‌توانند پاسخ آن را بیابند. آموزگار باید اطمینان داشته باشد که دانش‌آموزان، پرسش را فی‌نفسه فهمیده و درک کرده‌اند.

 ایجاد انگیزش در دانش‌آموزان: آموزگار پس از بیاین پرسش سعی می‌کند آنان را به گفت‌وگو، شرح مسئله و بیان مثال وادارد تا مسئله را دنبال کنند و کنجکاوی آنان انگیخته شود.

 ایجاد طرح‌های تازه و استفاده از انواع امکانات: آموزگار باید از مدل‌های مختلف تدریس و الگوهای تازه استفاده کند تا خلاقیت بچه ها رشد کند. آموزگار می‌تواند این روش را در ترکیب با سایر روش‌ها مثل انواع روش های تدریس مشارکتی در ابتدایی به کار برد.

 پرهیز از شتاب‌زدگی و نتیجه‌گیری سریع: شاید آموزگار ترغیب شود برای پیشبرد سریع‌تر اهداف آموزشی، در روند اکتشاف مداخله کند یا با نمونه‌ها و شواهد اندکی به نتیجه‌گیری زودتر از موعد بپردازد. اگر روش تدریس اکتشافی انتخاب شده است، باید روال منطقی آن نیز پذیرفته شود و پای‌بندی به همه‌ی شرایط و قواعد آن لازم است تا نتیجه‌ی موردنظر به دست آید.

 تشویق دانش‌آموزان و آگاهی از پیشرفت‌هایشان: درست است که روش تدریس اکتشافی عمدتا بر عهده‌ی دانش‌آموزان است و آموزگار کمترین مداخله مستقیم را در روند آن دارد، می‌توان با آگاهی دادن به دانش‌آموزان از پیشرفت‌ها و عملکرد خوبی که دارند، آنان را تشویق نمود تا به ادامه‌ی راهی که پیش روی آنان بسیار مبهم است، راغب شوند.

مزایای روش تدریس اکتشافی

پروسه‌ی روش های تدریس فعال و اکتشافی دشوار و زمان‌بر است. اما اگر سودمند و تأثیر آن را بشناسیم به امتحانشان راغب‌تر خواهیم شد. این محاسن و مزایا شامل موارد ذیل می‌شود:

• در تدریس اکتشافی، توانای ذهنی در بچه‌ها افزایش می‌یابد. بنابراین، در یادگیری دروس دیگر نیز موفق‌تر عمل خواهند کرد.
• ازآنجاکه دانش‌آموز به صورت خودجوش روند آموزش و یادگیری را دنبال می‌کند و پاداشی می‌گیرد که آن را بیشتر حاصل تلاش خودش می‌داند، سطحی متفاوت از انگیزه در او شکل می‌گیرد.
• دانش‌آموز فنون اکتشاف را می‌آموزد و از آن در ابعاد دیگر استفاده می‌کند.
• ازآنجاکه دانش‌آموز، آموخته‌های خود را سازمان داده است، این آموخته‌ها برای او دوامی بیشتر یا شاید مادام العمر دارند.
• تکمیل روش تدریس اکتشافی با کمک ابزارها، تصاویر و سایر روش‌های تدریس فعال، به دانش‌آموز کمک می‌کند ایجاد ارتباط بین مطالب برای او آسان شود. تفاوت این روش با روش تدریس نمایشی در ابتدایی این است که هیچ مطلب از پیش آماده‌ای وجود ندارد.

محدودیت‌های تدریس اکتشافی

هیچ روشی نمی‌تواند به تنهایی برای همه‌ی دروس، همه‌ی مقاطع، همه‌ی بچه‌ها و همه‌ی معلم‌ها کارایی یکسان داشته باشد. ترکیب روش‌های تدریس و انتخاب از میان آن‌ها برای هر موقعیت، امری ضروری است که آموزگار و اولیای مدارس باید به آن نهایت توجه را مبذول دارند.

درکنار مزایای فراوانی که برای روش تدریس اکتشافی برشمردیم، صرف وقت فراوان و نیاز به صبر و حوصله‌ی بسیار، از محدودیت‌های این روش است.

نکته‌ی دیگر این است که در این روش، توانایی برای ایجاد ارتباط بین مطالب و کاربرد قدرت استدلال به دلیل کم‌تجربگی و ناتوانی دانش‌آموزان در این موارد، کاهش می‌یابد. هم‌چنین در این روش تأکید و تمرکز بیشتر بر احساس و ادراک است، درحالی‌که برای برخی مفاهیم از جمله مفاهیم ریاضی، درک باید ذهنی و انتزاعی باشد و نمونه‌ی قابل حس آن در عالم واقع کمتر وجود دارد (نظیر اعداد منفی).

نتیجه‌ی اصلی و اساسی در روش اکتشافی از راه ارتباط ایجاد کردن میان یافته‌ها به دست می‌آید و اگر دانش‌آموزان در ایجاد این ارتباط توانا نباشند، مسیر نیمه‌کاره باقی می‌ماند.

کاربرد روش تدریس اکتشافی، درگیر کردن هرچه بیشتر دانش‌آموزان در فرایند یادگیری است. تشخیص این‌که قابلیت استفاده از این روش برای کدام مطالب بیشتر است، برعهده‌ی آموزگار است. همچنین ارزیابی سطح توانمندی دانش‌آموزان و فضای درس باید پیش از استفاده از این روش انجام گرفته باشد.

پس از طی مراحل تدریس اکتشافی، باید به دانش‌آموزان کمک کرد، میان اکتشافات خود با مطالب درسی ارتباطی بیابند تا یادگیری به صورت کامل انجام شود. اگر تجربیاتی در استفاده از روش اکتشافی تدریس در دروس مختلف دارید، آن را با ما درمیان بگذارید.