روش تدریس کاوشگری در ابتدایی (نحوه‌ی اجرا، مزایا و معایب)

یکی از روش های تدریس ابتدایی خلاقانه و فعال، روش تدریس کاوشگری است. کاوشگری یکی از روش‌های نوین تدریس به شمار می‌رود که نقش مؤثری در نهادینه شدن یادگیری دارد. برخلاف تصورات، کاربرد این روش نیز برای دروس گوناگون وجود دارد و تنها محدود به درسی مثل علوم تجربی نیست.

البته درست است که برای برخی دروس مثل علوم تجربی، جغرافیا و چندی از مباحث ریاضی کارایی بیشتری دارد اما نباید کاربردهای متنوع آن را برای سایر دروس مورد غفلت قرار داد. باهم این روش، نحوه‌ی اجرا، مزایا و معایب آن را بررسی می کنیم.

با تیم آموزشی رایاد همراه باشید.

تدریس با روش کاوشگری

تدریس کاوشگری در دبستان مبتنی بر فعالیت دوجانبه‌ی آموزگار و دانش‌آموز است. این روش توسط ریچارد ساچمن، در آموزش، بنیان‌گذاری و تدوین شده است. مبنای این روش، پرسش‌گری و تجزیه و تحلیل است.

اصل مبنایی روش تدریس کاوشگری، مستقل بارآوردن یادگیرنده با به‌کارگیری کنجکاوی، خلاقیت و انرژی او در مسیر درست است. فرایند تدریس به روش کاوشگری، تعاملی است و میان دانش‌آموز و آموزگار برقرار می‌شود. این فرایند می‌تواند هدایت‌شده باشد.

روش تدریس کاوشگری هدف ایجاد نظم ذهنی را در کودکان دنبال می‌کند، بنابراین شامل مراحلی است که ذهن کودک را در راستای یافتن مهارت پرسش‌گری و دریافت پاسخ‌ها به صورت گام به گام جهت می‌بخشد. در ادامه با اصول و مراحل این روش خلاق تدریس آشنا می‌شویم.

تدریس با روش کاوشگری و نقش معلم و دانش‌آموز

ازآنجاکه روش تدریس کاوشگری، یکی از روش های تدریس فعال با ماهیت تعاملی است، فعالیت‌های آن به دو دسته‌ی فعالیت آموزگار و فعالیت دانش‌آموز تقسیم می‌شود.

نقش معلم در ایجاد رغبت و انگیزه در دانش‌آموزان برای داشتن روحیه کاوشگری، پرسش و جست‌وجوی پاسخ است؛ این روش از این جهت، با روش تدریس اکتشافی هم‌پوشانی‌هایی دارد. نتیجه‌ی الگوهای کاوشگری، تقویت مهارت‌های علمی، خلاقیت، تاب‌آوری ابهامات، پرسش‌گری و تجربه برای رفع آن‌ها و در نهایت استقلال در یادگیری است.

نقش دانش آموز در روش تدریس کاوشگری معطوف به پرسشگری، ساختن فرضیه‌های ذهنی، جمع‌آوری اطلاعات، آزمون و تجربه و درنهایت رسیدن به پاسخ است. توصیف نقش دانش‌آموز اگرچه مختصر به نظر می‌رسد، در عمل قطعا پروسه‌ی گسترده‌ و اثربخشی خواهد بود.

مراحل روش تدریس کاوشگری

مراحل این روش، شامل برهم زدن تعادل، پرسش‌گری، فرضیه‌سازی، آزمایش‌گری و نتیجه‌گیری می‌شود. در ادامه، شرح این مراحل را خواهیم گفت:

• برهم زدن تعادل: گام اول روش تدریس کاوشگری شامل فعالیت آموزگار است. او باید مسئله‌ای را به صورت شفاهی یا عملی در ذهن شاگردان ایجاد کند که تعادل ذهنی آنان را برهم بزند. مثلا یک موقعیت غیرمعمول ایجاد کند که ذهنیت دانش‌‌آموزان را برهم بزند و کنجکاوی‌شان را برانگیزد.

         بر اساس موضوع درس، این کار می‌تواند به روش‌های گوناگونی چون تعریف یک ماجرای غیرعادی، انجام یک آزمایش عملی، نشان               دادن تصویری عجیب یا جالب توجه و … باشد.

         تفاوتی که در این مرحله با روش تدریس نمایشی در ابتدایی وجود دارد این است که در ادامه‌ی روش کاوشگری، گام‌های دیگری تعریف           شده و هدف تنها به نمایش درآوردن مطالبی آماده نیست. البته دانش‌آموزان در این مرحله غیرفعال نیستند بلکه به صورت فعال،                   مشاهده، تفکر و تجزیه و تحلیل دارند.

• پرسشگری: فعالیت دانش‌آموزان با این مرحله برجسته‌تر می‌گردد. آنان روی موقعیتی که ارائه شده، تمرکز می‌کنند و سپس شروع به پرسش‌هایی پیرامون آنچه دریافت کرده‌اند می‌نمایند. در این مرحله از روش تدریس کاوشگری، نقش آموزگار بیشتر در هدایت مسیر پرسش‌ها و ترغیب دانش‌آموزان به طرح سوالاتی کارآمد است که آنان را به‌سوی پاسخ موردنظر و رفع کنجکاوی‌شان درمورد علت پدیده‌ها راهنمایی می‌کند.

         باید توجه داشت که در این مرحله نقش معلم به عنوان هدایت‌گر، با کمترین میزان توضیح و مداخله است تا ذهن دانش‌آموزان مسیر               صحیح پرسشگری را طی کند. پاسخ‌ به پرسش‌های گوناگون آنان بهتر است تنها با عبارات کوتاه بله و خیر باشد تا دانش‌آموزان مسیر           پاسخ را از دل پرسش‌هایی که خود مطرح کرده‌اند بیرون بکشند.

• فرضیه‌سازی: پیش از آن‌که دانش‌آموزان خود به آزمون بپردازند، باید بر مبنای پرسش و پاسخ‌ها فرضیه بسازند. در این مرحله آموزگار سعی می‌کند بر متغیرهایی که حین پرسش‌ها طرح شده، تأکید کند تا ذهن دانش‌آموزان از آن‌ها غافل نماند. دانش‌آموزان به ارائه راه‌حل‌هایی برای پرسش‌ها می‌پردازند و در ادامه دانش‌آموزان به نقطه‌ای می‌رسند که نیاز به اطلاعات بیشتر یا انجام آزمایش و کسب تجربه دارند.

• آزمایش‌گری: در این مرحله، آموزگار منابعی را که دانش‌آموزان می‌توانند از آن‌ها اطلاعات کافی را کسب کنند، معرفی می‌کند. این منابع می‌تواند شامل کتب، مقالات و سایت‌های معتبر قابل دسترسی باشد. فعالیت دانش‌آموزان در این مرحله آغاز به جست‌وجوی اطلاعات از این منابع است؛ آنان سپس باید اطلاعات خود را طبقه‌بندی کنند و فرضیه‌هایی را که در مرحله سوم طرح کرده بودند، بیازمایند. این روند می‌تواند در تلفیق با روش تدریس مشارکتی در ابتدایی، به صورت گروهی انجام شود.

• تحلیل و نتیجه‌گیری: کمکی که آموزگار در این مرحله می‌کند، شامل تأکید بر بهترین پرسش‌های مطرح‌شده از سوی دانش‌آموزان، بهترین اطلاعات و داده‌های جمع‌آوری شده و سازمان‌دهی نتایج به دست آمده همراه با تحلیل آن‌هاست. دانش‌آموزان به دلیل دانش و تجربه‌ای که در مسیر روش تدریس کاوشگری کسب کرده‌اند، قادر خواهند بود پیرامون مسئله توضیح دهند، فرآیند کاوشگری را شرح نمایند و نتایج حاصل‌آمده را به موقعیت‌های تازه تعمیم دهند.

مزایا و معایب روش تدریس کاوشگری

تدریس با روش کاوشگری همانند دیگر روش های تدریس، ارزش‌ها و محدودیت‌های خود را دارد. سودمندی و مزایای روش تدریس کاوشگری را می توان در موارد زیر برشمرد:

• روش تدریس کاوشگری همانند سایر روش های تدریس فعال و خلاقانه، دانش‌آموزان را به عنوان یک عامل فعال وارد روند یادگیری می‌کند. اتفاقی که در این جریان می‌افتد، درگیر شدن همه‌جانبه‌ی ذهن و حواس بچه‌ها به مطلب درسی است.
• یادگیری دانش‌آموزان در این فرایند عمیق‌تر و ماندگارتر است.
• در روش تدریس کاوشگری، علاوه بر یادگیری مطالب، مهارت‌هایی چون مشاهده‌ی فعال، قدرت تجزیه و تحلیل و شجاعت و توانایی طرح پرسش همراه با افزایش اعتمادبه‌نفس، حس استقلال و اتکا به خود در جریان فرضیه‌سازی، آزمایشگری و رسیدن به نتیجه در دانش‌آموز ایجاد و تقویت می‌گردد.

در کنار این مزایا و ارزشمندی‌های، معایب و محدودیت‌هایی نیز برای روش تدریس کاوشگری برشمرده می‌شود که شامل این موارد است:

• نیازمندی به زمان بیشتر برای طی مسیر کاوشگری توسط دانش‌آموزان؛
• نیازمندی به صبر و حوصله‌ی بیشتر آموزگار برای هم‌گام شدن با دانش‌آموزان (که دانش و تجربه‌ی آنان نسبت به او بسیار کم‌تر است)؛
• دشواری در برقراری نظم و انضباط و کنترل کلاس درس؛
• دشواری در کنترل و هدایت‌گری مسیر کاوش.

با وجود کاستی‌ها و دشواری‌ها در به‌کارگیری روش تدریس کاوشگری در ابتدایی، ارزشمندی و نتایج حاصل از این روش تدریس چنان مهم است که هر آموزگاری در کاربرد آن ممارست ورزد، شایستگی تحسین و تقدیر دارد.

اگر از روش تدریس کاوشگری در دبستان استفاده شود، بنیادی‌ترین آموزش‌ها در وجود دانش‌آموزان عمیق و ماندگار می‌شود و آنان را تبدیل به محصلینی با پایه‌های دانشی و تجربه‌گری قوی در مقاطع بالاتر تحصیلی می‌کند. تقویت امکانات آموزشی مدارس برای اجرای روش کاوشگری، می‌تواند در این راستا بسیار کمک‌کننده باشد.