7 تا از انواع خط خوشنویسی پرکاربرد در ایران

خوشنویسی به عنوان یکی از هنرهای اسلامی- ایرانی در دوره صفویه هم‌زمان با رشد دیگر هنرها به شکوفایی رسید. و در دوره‌های مختلف تا کنون دچار تغییرات و تحولات بسیاری شد و انواع خط خوشنویسی را که امروزه می‌شناسید پدید آورد.
هنر خوشنویسی همواره در زندگی روزمره، صنایع و هنرهای مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد. انواع متعددی از خط خوشنویسی در زبان فارسی داریم که هر یک جایگاه و کاربرد منحصر به فرد خود را در صنایع مختلف دارد. در این مقاله قصد داریم به معرفی و شناخت انواع خوشنویسی و کاربرد آن‌ها بپردازیم.

در ادامه با تیم آموزشی رایاد همراه باشید.

هنر خوشنویسی چیست ؟

پیدایش خط، که وسیلۀ انتقال پیام و مفاهیم است، شاید پیشینه‌ای نزدیک به مبدا تاریخ بشر داشته باشد. هنر خوشنویسی نیز تحت تاثیر پدیده خط به وجود آمده، که جلوۀ تصورات انسان در نگارش حروف و کلمات است و همین امر خط را زیبا، دلنشین و ماندگار می‌کند.
خطاطی یا خوشنویسی به معنی زیبا نویسی یا رسم الخط حروف همراه با خلق زیبایی است.

خوشنویسی یک هنر تکامل یافته است که طی دوره‌های مختلف، با نبوغ و هنر نسل‌های بعدی تکامل یافته و توانسته آن را به یک هنر اصیل، ماندگار و ارزشمند تبدیل نماید. خوشنویسی یک هنر اصیل و ظریف می‌باشد که هنرجویان ایرانی بیشتر به دنبال خوشنویسی نستعلیق و تعلیق هستند.

در گذشته خوشنویسی با ابزارهای چون دوات و قلم انجام می‌شد، اما در حال حاضر با نوشت افزارهای دیگر همچون خودکار و مداد نیز به یادگیری هنر خوشنویسی می‌پردازند.

اگر علاقه‌مند به یادگیری خطاطی با خودکار هستید، پیشنهاد می‌کنم مقاله ” آموزش خوشنویسی با خودکار ” را مطالعه فرمایید، تا نکات مربوط به این موضوع را دریافت نمایید.

معرفی انواع خط خوشنویسی در ایران

پیشینۀ هنر خوشنویسی و شاخه‌های مختلف آن به روزگار بسیار دور می‌رسد. در این میان، پیدایش انواع خط به طور رسمی به یکی از بزرگان تاریخ هنر خوشنویسی نسبت داده شده است.

در ایران انواع خط خوشنویسی وجود دارد که تعداد آن‌ها بسیار است اما از بین این خطوط، خط‌ های خوشنویسی تعلیق، نستعلیق و نستعلیق شکسته امروزه بیشتر از سایر خطوط مورد استفاده قرار می‌گیرند. از جمله انوع خط در خوشنویسی می‎‌توان موارد زیر را نام برد:

خط کوفی

خط کوفی یکی از قدیمی ‌ترین انواع خط خوشنویسی است که تا امروز نیز از آن استفاده می‌شود. در تعریف تخصصی این خط می‌توان گفت، خط کوفی، خطی است که یک دانگ آن دور و پنج دانگ آن سطح است.

پیش از اسلام در حجاز، شکل‌هایی از خطوط در نگارش مورد استفاده قرار می‌گرفتند که پس از اسلام به حوزه‌های تحت نفوذ جهان اسلام راه پیدا کردند، دستخوش دگرگونی شدند و در نهایت هندسه کامل‌تری یافتند که هم اکنون به عنوان خط کوفی شناخته می‌شوند.

با ورود اسلام به ایران خط کوفی، جانشین خط پهلوی و اوستایی شد. تا قرن سوم هجری و کمی بعد از آن برای نگارش مورد استفاده قرار می‌گرفت، امام از قرن پنجم به بعد از خط کوفی در کتیبه نگاری، صنعت پارچه و تزیینات ظروف به کار گرفته شد.

خط نسخ

خط نسخ برگرفته از خط کوفی می‌باشد. ابوعلی محمدبن علی فارسی خط نسخ را با الهام از خط کوفی پدید آورد. در تعریف تخصصی این خط می‌توان گفت، خط نسخ، خطی است که دودانگ و چهاردانگ سطح دارد و ارتفاع کلمات آن زیاد نیست و یک کرسی دارد.

این خط به دلیل آسانی در خواندن و نوشتن به تدریج جای خط کوفی را در نگارش گرفت. با اینکه نزدیک به هزار سال از پیدایش خط نسخ می‌گذرد اما همچنان این خط جایگاه خاص خود را دارد و هیچ خطی به اندازه این خط در نگارش ویژه قرآن کریم، مورد استفاده قرار نگرفته است.

خط ثلث

این خط به خط نسخ شباهت زیادی دارد، با این تفاوت که کلمات ارتفاع و پیچ و تاب بیشتری دارند و ممکن است چند کرسی نوشته شوند. خالق این خط نیز ابوعلی محمدبن علی فارسی است که در کنار خط نسخ و ثلث، پدید آورنده خط های محقق، ریحان، رقاع و توقیع نیز می‌باشد.

در تعریف تخصصی این خط می‌توان گفت که، دو دانگ دور و چهاردانگ سطح دارد. یعنی دو بخش آن دور و چهار بخش آن سطح است. خط ثلث در خلق تابلوهای هنری، کتیبه نگاری آیات و احادیث و تزیین در معماری و بناها بسیار کاربرد دارد.

خط محقق

محقق یکی دیگر از انواع خط خوشنویسی است که کلمات بزرگ و فاصله‌های منظم، ساده و یکدست دارد. از این خط برای نگارش قرآن کریم، کتابت متون ارزشمند، خلق آثار هنری، کتبیه‌ها استفاده می‌شود. در تعریف تخصصی خط محقق می‌توان گفت، خطی است که یک دانگ و نیم دور و چهاردانگ سطح دارد.

خط تعلیق

تعلیق یک خط خوشنویسی فارسی و ایرانی است که در اواسط قرن هفتم از تلفیق دو خط توقیع و رقاع و سایر خطوط ایرانی پیش از اسلام برگرفته شده است. خط تعلیق یکی از انواع خط کاملا ایرانی است چرا که در نگارش آن علامت‌های فتحه، کسره و ضمه به کار نمی‌رود.

کلمات و اجزای حروف در خط تعلیق متصل به هم و تودرتو است، واژه ها و حروف در این نوع خوشنویسی یکنواخت نیستند، گاهی درشت و گاهی ریز نگارش می‌شوند. در تعریف تخصصی این خط می‌توان گفت که، تعلیق دارای دوایر زیاد و حروف مدور است، ضمن آنکه قابلیت بسیاری در ارائه ترکیب‌های متنوع و گوناگون دارد.

بیشتر بخوانید: روش های خوش خط شدن دانش آموزان

در تعلیق نویسی علاوه براین که حروف جدا از هم را متصل بهم می‌نویسند، گاهی در اثر تندنویسی چندین کلمه را به دنبال هم و پیوسته نگارش می‌کنند که به آن شکستۀ تعلیق می‌گویند.

خط تعلیق بیشتر به عنوان خط تحریری و نوشتن نامه‌ها و فرمان‌های حکومتی کاربرد داشته است که با گذشت صد سال تعلیق از رونق افتاد و به دنبال آن خط نستعلیق و نستعلیق شکسته رواج یافتند.

خط نستعلیق

نستعلیق یکی از شیوه‌های خوشنویسی فارسی است که بعد از خط تعلیق رواج یافت و به دومین خط خوشنویسی ایرانیان تبدیل گشت. علت پیدایش این خط را می‌توان نیاز به تندنویسی و راحت نویسی در امورمنشی‌گری و بیش از آن، ذوق و نبوغ و خلاقیت هنرمندان ایرانی دانست.
از اوایل قرن نهم هجری به بعد، بیشترین نگارش کتاب های ایرانیان در قالب خط نستعلیق بوده است. بیشترین کاربرد این خط را می‌توان در نگارش کتاب های عادی، ادبی، اشعار و متون غیرمذهبی مشاهده نمود.

علاوه براین کتبیه‌های بسیاری به خط نستعلیق موجود است که زبان فارسی و موضوعی غیرمذهبی دارند. با این حال نستعلیق هیچوقت جایگزین ثلث و کافی در کتیبه نویسی نشد.

روش های بسیاری برای یادگیری خوشنویسی وجود دارد یکی از رایج ترین آن‌ها استفاده و تمرین با کتاب خط می‌باشد که کتاب آموزش خط سید مرتضی موسوی گرمارودی در این زمینه بسیار کاربردی می‌باشد. برای مشاهده و بررسی جزئیات بیشتر کلیک کنید: کتاب خط گرماروردی 

خط ریحان

به یکی دیگر از انواع خط در هنر می‌توان به خظ ریحان اشاره نمود. این خط نوشتاری از خط نسخ مشتق شده است اما شکل حروف و ترکیبات آن به خط محقق شباهت بیشتری دارد و چه بسا از آن ظریف‌تر است.

حط ریحان یکی از انواع خط ها در خوشنویسی است که توسظ علی بن عبداله ریحانی ابداع شده است و به همین دلیل به نام خط ریحانی شناخته شده است. برخی از هنرمندان این حوره این خط را  متعلق به ابن بواب می‌دانند چرا که او برای این خط و زیباسازی آن تلاش بسیاری نموده است.

خط ریحان تا قرن 10 و 11 توسط بسیاری از مسلمانان برای نوشتن قرآن استفاده می‌شد و مهمترین دلیل این استفاده خوانایی آن بود. اما به این دلیل که تحریر خط ریحان روندی بسیار آهسته داشت و مدت زمان زیادی صرف نوشتن با این خط می‌شد به مرور از رونق افتاد.

در این رابطه این مقاله را مطالعه کنید: آموزش خط تحریری به کودکان

در سال های اخیر هنر خوشنویسی بسیار مورد توجه قرار گرفت و خط نستعلیق به عنوان یکی از انواع خط های خوشنویسی که رتبۀ ویژه‌ای در این صنعت دارد، آموزش داده می‌شود. بسیاری از افراد از همان ابتدای یادگیری خواندن و نوشتن با یادگیری صحیح خط تحریری پا به عرصۀ هنر خوشنویسی می‌گذارند و نگارش انواع خط ها را تمرین می‎‌کنند.

در نگاه اول شاید آموزش خوشنویسی و نگارش خط نستعلیق و نستعلیق شکسته برای افراد کم سن و سال کمی دشوار به نظر برسد اما با آموزش نگارش درست از همان ابتدای کار می‌توان زمینه را برای یادگیری هنر خوشنویسی و انواع خط نوشتاری فراهم نمود.

امروزه هنر خوشنویسی بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است به گونه‌ای که در حرفه و صنعت‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد. آثار هنری، تابلوهای خطاطی شده همگی از هنر خوشنویسی بهره‌مند شده‌اند. آشنایی با  انواع خط در هنر ، زیبانویسی و داشتن خط خوش ضمن آنکه از نظر بصری جذابیت بالایی دارد، نفوذ مفهوم و پیام نوشته چندین برابر می‌کند. در این مقاله به معرفی برخی از رایج‌ترین و پرکاربردترین انواع خط خوشنویسی پرداختیم، امیدواریم از مطالعه این متن لذت برده باشید.